بقعه چهارامامزادهچهار امامزاده، بقعه، مقبره‌ای از قرن هشتم و نهم در شهر قم می‌باشد. ۱ - مکاناین بقعه که امروز در خیابان پانزده خرداد قرار دارد، در گذشته در خارج شهر ، در میان گورستانی در اراضی کُمَرْ و سعدآباد قرار داشت. [۱]
رضا آقا بابایی و حسن قریشی، آثار تاریخی و فرهنگی استان قم، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۲، قم ۱۳۸۴ش.
۲ - وجه نامگذاریاین بقعه به آن سبب که مدفن چهار تن از نوادگان امام سجاد علیه‌السلام است به چهار امامزاده شهرت دارد و مدتی نیز به نام یکی از خادمان آن، ملاآقا بابا، نامیده می‌شده است. [۲]
غلامحسین افضل‌الملک، تاریخ و جغرافیای قم، ج۱، ص۶۳، (تهران ۱۳۹۶).
[۳]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۲، ص۱۰۲، قم ۱۳۵۵ش.
[۴]
عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۵۹۱، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
سنگ‌مزار کنونی، دفن‌شدگان را شاهزاده حسن، شاهزاده حسین، شاهزاده ابراهیم و شاهزاده جعفر، از فرزندان امام زین‌العابدین علیه‌السلام، معرفی می‌کند. مؤلف تاریخ قم ، از مهاجرت نوادگان امام سجاد علیه‌السلام به قم خبر داده است. [۵]
محمد حسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، ج۱، ص۲۳۰، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۸۳ش.
۳ - نسبشناسینامبردگان در کتاب تاریخ قم [۶]
محمد حسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، ج۱، ص۲۳۰، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۸۳ش.
و مدفونین آرامگاه، بنابر قول فیض قمی ، [۷]
محمد حسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، ج۱، ص۲۳۰، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۸۳ش.
عبارت‌اند از: ابو محمد حسن، ابوعلی محمد، ابوطالب محسن، به همراه پدرشان ابوعبداللّه حسین، که نسبش به امام سجاد علیه‌السلام می‌رسد، بدین‌ترتیب: ابوعبداللّه حسین بن علی بن عمر بن حسن اَفْطَس بن علی اصغر بن امام زین‌العابدین.فقیه محمدی جلالی [۸]
محمد مهدی فقیه محمدی جلالی، انوار پراکنده: در ذکر احوال امامزادگان و بقاع متبرکه ایران، ج۱، ص۵۰۰ـ ۵۰۵، ج ۱، قم ۱۳۷۶ش.
نیز، با استناد به مندرجات کتاب‌هایی چون المجدی فی انساب‌الطالبیینِ عمری [۹]
علی‌بن محمدعمری، المجدی فی انساب الطالبیین،ص۲۲۰، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹.
و عمدةالطالبِ ابن‌عنبه، [۱۰]
ابن‌عنبه، عمدةالطالب فی انساب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۳۷۹، بیروت: دارالمکتبة الحیاة، (بی‌تا).
اظهارات عباس فیض را تأیید کرده است. [۱۱]
محمدعلی بن حسین نائینی، انوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، ج۲، ص۲۰۰ـ۲۰۱، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ش.
[۱۲]
محمد حسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، ج۱، ص۲۱۵، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۸۳ش.
۴ - قدمت بناتاریخ ساخت بنا، بنابر نظر ویلبر، [۱۳]
دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ج۱، ص۱۲۶، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.
قرن هشتم و در دوره ایلخانی است.تغییر وضع درون بنا به دوره تیموری و قرن نهم نسبت داده شده است (که بیرون بنا را معماری دوره تیموری و داخل بنا را معماری دوره ایلخانی می‌داند). فیض قمی [۱۴]
عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۵۹۲، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
بنای آن را پیش از عهد صفوی و تزیینات داخلی آن را از دوره شاه طهماسب اول (حک: ۹۳۰ـ ۹۸۴) دانسته است.طرح، شکل پوشش، فن ساخت گنبد و مصالح به کار رفته در این مقبره، در مقایسه با دیگر مقابر برجی قم، تعلق بنا را به قرن هشتم یا نهم تأیید می‌کند. فقط ایوان جبهه شرقی در دوره صفوی یا قاجار به آن الحاق شده است، که احتمال دارد در بازسازی نایب‌الحکومه قم در ۱۲۸۶ احداث گردیده باشد. [۱۵]
حسین مدرسی طباطبائی، ج۱، ص۱۰۲،پانویس، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ش.
۵ - اوصافدر دهه ۱۳۶۰ش، نیکوکاران محل، با مشارکت اداره اوقاف قم، بنای هشت ضلعی امامزاده را، بدون رعایت اصول مرمت بناهای تاریخی، نوسازی کردند. بنای اولیه امامزاده، مانند اغلب مقابر برجی قم، از بیرون هشت ضلعی و از درون چهار ضلعی با پوشش آجر ی بوده [۱۶]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۱، ص۱۰۲، قم ۱۳۵۵ش.
[۱۷]
عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۵۹۲، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
و هر یک از دیوارهای درونیِ بنا، طاق‌نمایی به عرض سه متر و عمق یک متر با طاقی تیزه‌دار داشته است.ارتفاع این قسمتِ چهار ضلعی شش متر بوده و با کمک گوشوارهایی در کنج‌ها به هشت ضلعی و سپس به گریو شانزده ضلعی تبدیل می‌شده و گنبد دو پوسته گسسته با پوشش درونی نیم کره و پوشش بیرونی شانزده ترک بر آن استوار بوده است. این گنبد در گذشته به کاشی‌های فیروزه‌فامی از عهد صفویه مزین بوده است. فضای داخلی بنا سفیدکاری ساده‌ای داشته و تنها لچکی‌ها و اِسْپَرِ طاق‌نماها با گچ‌بری مُضَرَّس (دندانه‌دار) از دوره صفویه تزیین شده بوده است. [۱۸]
عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۵۹۲ـ۵۹۳، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
در جانب شرقیِ بنا ایوانی از آجر که ورودی اصلی بنا بوده، قرار داشته که الحاقی بودن آن در دوره متأخرتر قطعی است. [۱۹]
عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۵۹۳، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
این ایوان تزییناتی از آجر و کاشی داشته [۲۰]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۱، ص۱۰۲، قم ۱۳۵۵ش.
[۲۱]
عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۵۹۳، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
که به کاشی‌های هفت رنگ دوره قاجار شبیه بوده است.در بازسازی دهه ۱۳۶۰ش، اسپرهای (دیوارهای غیر باربر) بنا در چهار ضلع داخلی و به تبع آن، ایوان تاریخی، تخریب شد و رواقی مستطیل‌شکل و محصور به بنا اضافه گردید که از طریق طاق‌نماهای تخریب شده، به ضریح و فضای مرکزی ارتباط یافته است. بدین ترتیب، طاق‌نمای شمالی و جنوبی رو به رواق محصور جدید، و طاق‌نمای جبهه غربی به کفش‌کن، که ورودی اصلی بنا از خیابان است، اتصال یافته است. همچنین ایوان ستون‌دار جدیدی، در جانب شرقی، بنا شده است. در این بازسازی، تمامی جرزها و فضاهای داخلی، از کف تا مرکز گنبد، با سنگ‌ها ی مرمر و نمای خارجی با آجر سه سانتی پوشش یافته است. ضریحی از سنگ مرمر با پنجره‌های مشبک فولادی، جانشین ضریح قدیمی گردیده و گنبد خارجی نیز با کاشی‌های معرق فیروزه‌ای، با کتابه‌هایی از لفظ جلاله اللّه و نام‌های پنج تن آل عبا علیهم‌السلام تزیین شده است. ۶ - بناهای همنامدر استان قم، دو بنای دیگر نیز به نام چهار امامزاده وجود دارد، یکی در شهر کهَک در جنوب استان قم و دیگری در قریه فُرْدو می‌باشد. بنای اول بقعه‌ای است که، به استناد خواب یکی از اهالی، در ۱۲۸۵ ساخته شده و مدفن چهار تن به‌نام‌های عبداللّه، یعقوب، ناصر و محمد است [۲۲]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۲، ص۱۸۳، قم ۱۳۵۵ش.
[۲۳]
عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۷۳۸، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
(که آن را بقعه شاهزاده عبداللّه کهک نامیده است).بنای دوم، که آن را مدفن نوادگان شاه چراغِ شیراز می‌دانند، [۲۴]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۲، ص۱۹۶، قم ۱۳۵۵ش.
ارزش معماری چندانی ندارد.۷ - آثار ارزنده در بقعهآثار ارزنده در این بقعه، در منبت‌کاریِ درگاه شمالی و دو صندوق منبت‌کاری زیر گنبد جنوبی متعلق به قبل از دوره صفوی و دو صندوق منبت‌کاری در زیر گنبد شمالی به تاریخ‌های ۱۰۳۰ و ۱۰۳۲ است. [۲۵]
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۲، ص۱۹۶ـ ۲۰۰، قم ۱۳۵۵ش.
[۲۶]
عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۶۴۶ـ۶۵۱، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
۸ - فهرست منابع(۱) اطلاعات شخصی مؤلف. (۲) رضا آقا بابایی و حسن قریشی، آثار تاریخی و فرهنگی استان قم، قم ۱۳۸۴ش. (۳) ابن‌عنبه، عمدةالطالب فی انساب آل ابی‌طالب، بیروت: دارالمکتبة الحیاة، (بی‌تا). (۴) غلامحسین افضل‌الملک، تاریخ و جغرافیای قم، (تهران ۱۳۹۶). (۵) علی‌بن محمدعمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹. (۶) محمد مهدی فقیه محمدی جلالی، انوار پراکنده: در ذکر احوال امامزادگان و بقاع متبرکه ایران، ج ۱، قم ۱۳۷۶ش. (۷) عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش. (۸) حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش. (۹) حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ش. (۱۰) محمد حسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۸۳ش. (۱۱) محمدعلی بن حسین نائینی، انوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ش. (۱۲) دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «چهار امامزاده»، شماره۵۵۹۲. |